کودکی یکی از مراحل اجتناب ناپذیر تکامل و زندگی هر انسانی است. کودکان همواره نماد مهربانی و سادگی در فرهنگ ها میباشند. یک کودک به دلیل معصومیت و مهربانیتی که دارد، دنیای بیدغدغه را به ما هدیه میکند، دنیای سکوت و عمل را، دوست داشتن و دوست بودن را. کودکان همواره نقش مهمی در روند بسیاری از فعالیت های دنیای بزرگسالان ایفا میکنند.
امروزه روز به روز به اهمیت این دوره در شکل گیری شخصیت افراد و سبک زندگی و رفتاری انسانها پی برده میشود. بنابراین بر همگان واجب است که نیازهای این دوره حیاتی در زندگی بشر را دانسته و برای هرچه بهتر شدن این کره خاکی و ایجاد نسلی موثر و مفید با تربیت انسان های فهیم و شریف، گام بردارد.
کودک، بچه، طفل یا وچه که در زبان انگلیسی child, kid معادل آن میباشد از واژه پهلوی kuk به معنای کوتاه ریشه میگیرد. کودک به انسان خردسالی اطلاق میشود که زیر سن قانونی قرار داشته و دارای حقوق قانونی کمتری از بزرگسالان جامعه است. همچنین این واژه به بزرگ نشدن و سادگی و بی آلایشی دل اشاره میکند.
در کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل متحد، به هر انسانی که زیر هجده سال تمام باشد کودک گفته میشود؛ مگر این که مطابق قانون حاکم بر آن شخص، سن کمتری برای رشد او مقرر شده باشد.
در نظام حقوقی ایران، برای تعریف کودک دودوره عدم تمیز و دوره تمیز مشخص تعریف شده است. کودک ممیز یا در دوره تمیز به کودکی گفته میشود که شعور امور روزمره را داشته و هنجارهای روزمره مردم را تا حد متعارف میداند هر چند اگر سن پایینی داشته باشد. کودک غیرممیز نیز کسی است که وارد دوره تمیززندگی اش نشده است.
در حالی که در برخی از کشورها مانند آلمان برای دوره تمیز، محدودیت سنی خاصی مشخص شده است به طور مثال سن هفت سال تمام را ورود به دوره تمیز عنوان میکنند، در حقوق ایران تعریف قانونی برای دوره تمیز وجود ندارد.
در قانون مدنی ایران سنین متنوعی برای پایان کودکی لحاظ شده است. یکی از این قوانین مادة 1210 قانون مدنی است که بلوغ را پایان دوره کودکی دانسته و در اصلاحاتی که سال 1361 در قانون مزبور صورت گرفت، بیان شد که 9 سال در دختر و 15 سال در پسر معیار بلوغ است. البته این مطلب با تبصرة 2 مادة مزبور تعارضاتی دارد و اخیراً مورد اصلاح قرار گرفت.
برخی از منابع و مراجع معمولاً از آغاز تولد تا حدود 12 –13 سالگی را دوران کودکی مینامند و به دورة قبل از دبستان و بعد از دبستان تقسیم مینمایند که خردسال، در هر دوره شرایط روحی و روانی و فیزیکی خاص خود را تجربه میکند.
قرآن کریم درباره روند خلقت انسان صحبت نموده و به نظر میرسد آغاز کودکی را زمان انعقاد نطفه عنوان کرده است با این حال زمان شروع کودکی صراحتاً سخن خاصی به میان نیاورده اما در برخی آیات لفظ «طفل» را صریحاً به کار برده است.
فقه اسلامی ابتدای دورة بلوغ را پایان دورة کودکی در نظر گرفته است. اغلب فقها بلوغ را مرز بین کودکی و نوجوانی بیان کرده اند. آنان متعقدند طفل کسی است که به حد بلوغ شرعی نرسیده است. به تعبیری سن کودکی از ولادت تا بلوغ است و منظور از کودک کسی است که به حد بلوغ شرعی نرسیده باشد. بدین جهت برای آشنایی با مفهوم مد نظرعلما و فقهای اسلام با تقسیم بندی که آنان برای طفولیت ذکر کرده اند، آشنا میشویم.
مشابه قانون اساسی، فقها نیز به کودک ممیز و غیرممیز اعتقاد دارند. فرد از تولد تا هفت سالگی در دوره «صبی غیر ممیز» قرار دارد که مرحلة قبل از سن تمیز است. اغلب فقها و علما در مورد این دوره و تعیین سن آن، توافق دارند و معتقدند که طفل در این دوره تحت هیچ عنوان، مسئولیت جزایی و کیفری ندارد و نمی توان او را به هیچ عنوان مورد مجازات و جزای کیفری قرارداد.
کودک در این دوره «صبی ممیز» نامیده می شود این دوره گاهی با رسیدن سن و گاهی با علایم آن و گاهی با هر دو شروع و پایان می پذیرد. علما در تعیین سن این دوره و سن بلوغ اختلاف دارند. اما متعقدند که صبی ممیز کسی است که تاحدودی بتواند بین نفع و ضرر خود فرق گذارد و در اصطلاح در معاملات کلاه برسرش نرود.
در مذهب های مختلف نیز اصول متفاوتی وجود دارد. برای مثال حنفیون تصرفات صبی ممیز را بدون اذن ولی اگر منجر به نفع او گردد، جایز دانسته اما تصرفاتی که احتمال ضرر و سود هر دو را دارند تنها با اذن ولی صحیح میداند. در تفکر حنابله تصرف ممیز با اذن ولی صحیح است و بدون اذن ولی در چیزهای کوچک و کم خطر جایز میشمارد. امامیه و شافعیه معاملة صبی را غیر شرعی و ناصحیح می دانند و شیخ انصاری بر این مطلب اجماع نموده و قانون مدنی هم در صورتی که ولی معامله را اجازه کند، آن را صحیح دانسته است.
در این دوره شخص دارای مسئولیت کامل می باشد و در صورت ارتکاب جرم و نبود موانع، مجازات می شود. اما برای سن بلوغ نیز دیدگاه های مختلفی وجود دارد. اجازه دهید نظرات متعدد درباره سن بلوغ را باهم بررسی کنیم.
در قرآن کریم، به سن مشخصی برای بلوغ اشاره نشده است اما از سه نوع بلوغ: بلوغ الحلم، بلوغ النکاح و بلوغ اشد که مورد توافق فقها نیز است، سخن گفته است. قرآن دررابطه با واژه الحلم که به معنی عقل است، و دوران بلوغ را با جهش عقلی و فکری همراه کرده است، در سوره نور اشاره میکند که هنگامی که کودکان به دوران حلم می رسند باید به هنگام ورود به جایگاه استراحت پدران و مادران اجازه بگیرند.
سوره نسا آیه 6 قرآن به بلوغ مالی، بلوغ نکاح و زمان اجازه تصرف اموال اشاره دارد که میفرماید: یتیمان را مورد آزمایش و امتحان قرار دهید تا اینکه به سن ازدواج برسند (در پسر توان تولید مثل و در دختر توان باروری) در صورتی که علایم رشد را دریافتید اموال و دارایی هایشان را به ایشان باز دهید.
بلوغ اشد نیز درموارد متعددی از قرآن بکار رفته است که تنها به ذکر دو مورد میپردازیم. قرآن کریم در آیه 5 سوره حج میفرماید که: از میان نطفه ها آنچه که مشیت ما تعلق می گیرد در رحم ها قرار می دهیم تا به وقت معین طفلی از رحم بیرون آوریم تا زیست کند و به حد بلوغ و کمال برسد. همچنین در آیه 34 سوره اسراء میفرماید: به مال یتیم نزدیک نشوید مگر از طریق صحیح و درست تا زمانی که او به حد رشد و قوت برسد.
فقهای امامیه از جمله امام خمینی رضوان الله تعالی علیه بلوغ کودک را زمان رشد جسمی در نظر میگیرند و از زمان اثبات بلوغ، کودک مسئول انجام وظایف شرعی و تقبل تکلیف و مسئولیت قرار می گیرد. آنان وجود و بروز یکی از سه چیز برای اثبات بلوغ کودک کافی میدانند که عبارتند از: روییده شدن موی خشن در عانه (زیر ناف)، بیرون آمدن منی در بیداری یا در خواب به جماع یا محتلم شدن یا غیر اینها و سن کودک که در پسران پانزده سال تمام و در دختران نه سال قمری تمام است.
حیض در دختران نیز همانند منی در پسران نشانة بلوغ است همچنین فقهای امامیه و اهل سنت نظردارند که حیض و حامله شدن دلیل بر بلوغ در دختر می باشد.
مکاتب امامیه، شافعیه، مالکیه و حنابله ظاهر شدن و روییدن موی خشن و زبر بر عانه و شرمگاه، دلیل بر بلوغ می دانند، ولی حنفیه می گویند روییدن مو در این مواضع، دلالت بر بلوغ ندارد؛ زیرا مانند موهای سایر مواضع بدن می باشد.
شافعیه و حنابله در مورد سن نیز معتقدند، بلوغ با سن در دختر و پسر و هر دو با رسیدن به 15 سالگی محقق می گردد. مالکیه سن بلوغ در دختر و پسر را 17 سالگی دانسته اند و حنفیه میگویند که 18 سال در پسر و 17 سال در دختر سن بلوغ و تکلیف است.
خانواده اولین و مهمترین بنیان اجتماعی است که کودک در آن از کیفیت روابط انسانی آگاهی پیدا می کند. تشکیل خانواده و فرزندآوری، یکی از جنبه های مهم زندگی افراد به شمار میرود و به عقیده بسیاری از افراد خانواده، فرزندآوری و فرزندداری در ایران و جهان امری بسیار مهم تلقی میشود.
فرزند در خانواده دارای اهمیت و جایگاه ویژه ای است. فرزند، موجب اقتدار و هویت خانواده می شود، اغلب مواقع وجود فرزند یا فرزندان، زمینه ای برای تداوم زندگی مشترک زوجین و مانع فروپاشی خانواده به شمار می آید. بنابراین، هنوز هم در جامعه ایران ناباروری و نداشتن فرزند، عامل طلاق و نوعی سرشکستگی و عیبی بزرگ در میان خویشاوندان محسوب میشود.
وجود فرزندان برجنبه های مختلف زندگی والدین مانند: مشکلات و ناهمواریها، سلامت جسمی و شادکامی والدین، استحکام بنیان خانواده، ارتقای شخصیت انسانی و درجات معنوی پدر و مادر تاثیر میگذارند. وجود فرزندان در خانواده آثار و فواید جسمانی و روحی - روان شناختی فراوانی برای والدین به دنبال دارد. بررسی ها نشان میدهد خانواده هایی که صاحب فرزندند، بیشتر از خانواده های بدون فرزند از زندگی لذت می برند و احساس خوشبختی بیش تری می کنند.
بی فرزندی باعث تزلزل خانواده می شود؛ چراکه زندگی کم کم عادی می گردد و مشکلات نمایان تر می شود و در نتیجه، علاقة همسران به زندگی مشترک کم خواهد شد؛ ولی با حضور فرزند در کانون خانواده، جاذبه ها و دل مشغولیهای تازهای را برای والدین به ارمغان می آورد که همین امر، در کنار مشاهدة ناتوانایی های نوزاد، حس مسئولیت و شفقت از سوی پدر و مادر، باعث می شود تمام نیرو و احساسات آنها در جهت حمایت از کودک متمرکز گردد. دیگر نقش فرزند در تحکیم خانواده این است که این فرزند از زمان تولد تا زمانی که به جایگاهی درزندگی می رسد می تواند برای پدر و مادر خود ثروت اندوزی کند.
طبق تحقیق دیتاجو، زندگی در چارچوب خانواده برای هر یک از اعضای آن وظایفی به دنبال دارد. مهر و محبت برای فرزندان لازم است ولی افراط و تفریط در محبت موجب عقب ماندگی کودک در تکامل عاطفی و اجتماعی می شود و این امر سازگاری وی را با شرایط زندگی بزرگسالی مختل می سازد.
والدین موظفند زمینه های رشد علمی، فرهنگی و اجتماعی کودکان را فراهم سازند. خانواده منشا محبت و عاطفه برای فرزندان محسوب میشوند. پدرومادر در کنار یکدیگر و باتربیت صحیح کودکان، آنان را برای حضور در جامعه آماده میسازند. زمینه های اشتغال و ازدواج فرزندان را مهیا میسازند و منجر به تعالی کودکان میشوند. تامین نیازهای جسمی، روحی و روانی کودکان نیز برعهده خانواده ها میباشد.
در مقابل فرزندان نیز موظفند ضمن فرمانبرداری از والدین، احترام آنان را در هر شرایطی حفظ نموده و قدرو منزلت والدین را به جای آورند.
جوامع موظفند با تربیت صحیح کودکان و فراهم کردن امکانات علمی، آموزشی، شغلی، تفریحی زمینه پیشرفت آینده سازان کشور را فراهم سازند. دولت ها موظفند آموزش و پرورش و انواع فعالیتهای علمی، فرهنگی، هنری و تفریحی برای کودکان ترتیب دهند. فرهنگسراهای شهرداری، سازمان بهزیستی، شورای عالی جوانان، مساجد هم به نوبه خود کلاسهایی برای آموزشهای مختلف علمی، هنری و سایر برنامه های تفریحی برای نوجوانان و جوانان ترتیب می دهند.
دولت با تأسیس مکان های ورزشی و تفریحی متناسب با آداب و رسوم و معتقدات مذهبی و مبانی اخلاقی نقش مهمی را در پرکردن اوقات فراغت و بیکاری جوانان و نوجوانان ایفا می کند. مسئولیت در قبال جامعه زمانی محرز می شود که مرتکب، عاقل، بالغ در عین ادراک و شعور و با اختیار و توانایی اجرا، دست به ارتکاب عمل مجرمانه زده باشد و اگر این شرایط در مرتکب وجود نداشته باشد یا عمل قابل انتساب به او نباشد، مجرم محسوب نخواهد شد و مجازاتی نیز نخواهد داشت.
جامعه برای دفاع و حفظ از آسیب های اجتماع تدابیری را برای کودکان در نظر می گیرد و هدف آن صیانت از جامعه در برابر خطرات احتمالی است و اگر به تربیت فرد نیز توجه دارد برای این است که بتواند جامعه ای سالم و افرادی قانونمند داشته باشد.
در پرورش کودک جنبه های مختلفی باید مورد توجه قرار گیرد. نوزاد از بدو تولد به غذا، پوشاک، خواب کافی، محبت، استراحت و آرامش نیاز دارد. هر یک از این نیازهای اساسی اصول مربوط به خود را دارد تا ضمن آسیب نزدن به رشد کودک نیازهای وی را نیز تامین نماید. یکی از مواردی که بسیار مورد توجه افرادی است که به تازگی طعم مادری را میچشند، خواب و غذای کودک است. پس لازم است در این دو حیطه آگاهی هایی برای مادران و خانواده ها بدهیم.
به هرگونه غذای نرم و قابل استفاده برای شیرخوار به جز شیر مادر یا شیر خشک که به طور ویژه برای سن بین ۶ ماهگی تا دو سالگی توسط شیرخوار استفاده میشود غذای کودک گفته میشود. بهترین غذا برای نوزادان در وهلهی اول شیر مادر است و کودک باید حداقل تا ۲۱ ماهگی از شیر مادر در کنار غذاهای دیگر تغذیه کند. سازمان بهداشت جهانی، یونیسف و بسیاری از سازمان های تخصصی کودکان سن شش ماهگی را برای شروع غذای کودک پیشنهاد میکنند.
تا ۶ ماهگی کودک تنها به شیر مادر برای تغذیه احتیاج دارد، بنابراین تا این زمان تغذیه ی مادر بسیار مهم است و باید حتما پروتئین، ویتامین، آهن و سایر مواد مغذی را در رژیم خود بگنجاند.
از شش یا هفت ماهگی به بعد میتوان شروع به دادن غذاهای کمکی به کودک کرد. ابتدا از مایعات و آب میوه طبیعی شروع کنید. سپس از غذاهای کمکی با پایه ی غلات استفاده کنید. برنج از غلاتی است که کمترین امکان آلرژی را دارد بنابراین برای شروع غذای کمکی کودک گزینه ی مناسبی است. فرنی و حریره بادام نیز از غذاهای مرسوم برای غذای کمکی کودک هستند.
کودک در طی رشد و تکامل الگوهای خواب متفاوت با ساعات متفاوتی تجربه میکند. در دو ماه اولیه زندگی کودک، خواب به نظر آرام بخش می آید، اما بعد از 3 یا 4 ماهگی، خواب کودک سبک تر میشود؛ این دوره با بیدار شدن کودک در طول شب همراه است. خواب نوزاد 4 ماهه حدود 16تا 18 ساعت است، خواب شبانه نوزاد 8 تا 9 ساعت و در طول روز 7 تا 9 ساعت میباشد. کودک 4 تا 12 ماهه حدود 12 تا 16 ساعت میخوابد، خواب شبانه کودک 9تا 10 ساعت و 4 یا 5 ساعت در طول روز میشود. کل خواب کودک 1 تا 2 ساله، به 11تا 14 ساعت خواب شبانه و 2 تا 3 ساعت در طول روز میرسد. کودک 3تا5 ساله، 10 تا 11ساعت خواب شبانه و 1 ساعت در طول روز میخوابد. کودک 6 تا 12 ساله 10 تا 11 ساعت خواب شبانه روز دارد.
توجه به این نکته ضروری است که هر نوزاد و کودکی شرایط خواب متفاوتی دارد، پس اگر خواب فرزند شما از الگوی فوق پیروی نمیکند جای نگرانی نیست. گاهی اوقات فرزندان دچار اختلالات خواب نیز میشوند که در این صورت بهتر است با مراجعه به روانشناس علل این اختلالات را شناسایی و درمان کنید.
کودکان در عین حال که ساده و بی آلایش هستند اما پیچیدگی های درونی و ذهنی متفاوتی دارند. درک و فهم روانشناسی کودک و شناخت والدین از کودک موجب می شود که شیوه تربیتی صحیح در پیش بگیرند. دانستن مباحث تاثیرگذار در روانشناسی کودک برای والدین بسیار مهم می باشد و برای تربیت فرزندان بسیار کاربردی می باشد. شناخت کودک و نگاه کردن به دنیا از دید یک کودک از دلایل اصلی دانستن مباحث روانشناسی مربوط به کودک می باشد. در علم روانشناسی به سه بعد از رشد فیزیکی، رشد ذهنی و رشد احساسی کودک توجه میشود.
رشد فیزیکی کودکان یکی از فاکتور های مهم برای سلامت کودک می باشد. در صورت عدم رشد کافی و مناسب ممکن است رشد ذهنی کودک نیز با مشکل مواجه شود. بنابراین رشد فیزیکی کودک و سلامت جسمانی او از مباحث بسیار مهم روانشناسی کودک است.
رشد ذهنی کودک نیز برای والدین بسیار مهم می باشد. همه والدین تمایل به پرورش فرزندانی با هوش و قدرت ذهنی بالا دارند. رشد ذهنی کودک از دوران نوزادی و حتی جنینی او شکل می گیرد. برای دوره اولیه زندگی کودک میزان فهم و درک او از دنیای اطراف و در مراحل بعدی میزان یادگیری کودک در مباحثی مانند زبان، قدرت حافظه و فدرت تصمیم گیری، هنر و … مهم می باشد.
رشد احساسی و عاطفی کودک نیز از موارد بسیار مهم برای تربیت فرزندان می باشد. عدم توجه به این مبحث موجب بروز اختلالات رفتاری کودک در دوره کودکی، نوجوانی و بزرگسالی خواهد شد. با توجه به رشد احساسی کودک موجبات رشد اجتماعی او را نیز فراهم میشود. کلیه احساسات کودک شامل احساس گناه، حس اعتماد به نفس ، امیدواری کودک و … مربوط به این مبحث هستند.
کودک با توجه به شرایط محیطی و بسیاری از عوامل اطراف خود شخصیتش شکل می گیرد. در روانشناسی شخصیت کودک این نکته مورد توجه قرار میگیرد که کودک در حال حاضر چه نوع شخصیتی دارد. سپس با توجه به شخصیت او در جهت بهبود نقاط ضعف کودک اقداماتی صورت میگیرد.
والدین نقش مهمی در آموزش و تربیت کودک ایفا میکنند. والدین در خانه میتوانند پیش از آغاز رسمی آموزش کودکان در مدارس، به تربیت و آموزش کودکان در منزل بپردازند. ذهن کودک را مانند صفحه ای سفیدی در نظر بگیرید که هرچه بر روی ان نقاشی کنید، آن را نیز نمایان کرد. هرآنچه که شما به کودک خود بیاموزید، آن را آموخته و تکرار خواهد کرد. در آموزش خانگی کودک میتوانید نقاشی، زبان دوم، موسیقی، ورزش و ... را یاد دهید. برنامه های کودک، آموزش های مخصوص کودک، آهنگ ها و فیلم های مخصوص کودکان نیز در لذت بخش کردن دنیای کودکانه نیز نقش مهمی ایجاد میکنند.
کودکستان در زبان فارسی از ترکیب دو کلمه کودک و پسوند ستان به معنی جمعیت یا گروه همخوان تشکیل شده است. کلمه مهد کودک نیز مرکب از دو واژه عربی مهد به معنای گهواره و واژه فارسی کودک است. این کلمه در مجموع به معنای گهواره کودک که در اصطلاح آموزش و پرورش اولین مرحله و محل تعلیم و تربیت کودک در خارج از خانه اوست میباشد. پس از دوره مهد کودک قبل از ورود به دبستان وارد کودکستان میشوند.
در سال 1837 نخستین کودکستان در جهان توسط فردریش ویلهلم اوت، در شهر باد بلنکنبورگ در ایالت تورینگن در کشور آلمان تاسیس شد. نخستین کودکستان در ایران نیز توسط میرزا جبار عسگرزاده معروف به جبار باغچه بان در شهر تبریز بنیان شد. نخستین مهد کودک در ایران نیز توسط جمعیت خیریه فرح پهلوی دایر شد و وظیفه نگهداری از کودکان خانواده های کارگر که مادران آنان در خارج از خانه کار میکردند را برعهده داشتند.
مهدکودک در تمام زمینه های عاطفی، ذهنی، جسمانی و اجتماعی و آموزش اصول مفاهیم مهم برای شروع زندگی در اجتماع و نحوه یادگیری مطالب در مدرسه آموزش فعالیت میکنند. ثبت نام کودکان در مهدکودک کاملا اختیاری است.
مهم ترین تفاوتی که مهدکودک با کودکستان دارد آنست که مهد کودک نوعی آموزشگاه است که برای نگهداری و پرورش کودکان خردسالی که در سنین پایینتر از پنج سال هستند و در خانه به واسطه اشتغال پدر و مادر بی سرپرست بودند تأسیس شد تا از صبح تا غروب از آنها نگهداری شود اما کودکستان آموزشگاهی است که برای اطفال ۴ تا ۶ ساله که روزانه برای یادگیری بیشتر و گذار آنها از محیط خانه به مدرسه ایجاد شده است.
هر کودک کارگری که به صورت مداوم و پایدار به خدمت گرفته میشود، کودک کار نامیده میشود. کار کودک در اغلب اوقات مانع از رفتن به مدرسه و تجربه دوران کودکی میشود و سلامت روحی و جسمی آنها به مخاطره میاندازد.
در کشورهای مختلف اصولا کودک کار به کودکی اطلاق میگردد که مشغول به فعالیتی باشد که برای سلامت فیزیکی، روانی، اجتماعی، اخلاقی و شخصیتی کودک مضر باشد و با تحصیل کودک تداخل پیدا کند. همچنین سن مناسب برای کار مورد توجه قرار میگیرد.
عوامل مختلفی همچون ساختار خانواده، ناکارایی و نقص بازارهای مالی و اعتباری، نگرشهای غلط فرهنگی و قومی، جهانیسازی و تجارت جهانی در شکل گیری این پدیده موثر میباشند. سازمان بین المللی کار (International Labour Organization) رده بندی های مختلفی تعیین کرده است که براساس آن کودکی که سنش پایینتر از این سن باشد و مشغول به فعالیت در آن شغل باشد، به عنوان کودک کار درنظر گرفته میشود. این رده بندی عبارتند از: ۱۸ سال برای مشاغل پر خطر (مشاغلی که سلامت جسمی، روانی یا اخلاقی کودک را به خطر میاندازند)، ۱۳–۱۵ سال برای مشاغل سبک (مشاغلی که سلامت و امنیت کودک را تهدید نمیکنند و کودک را از تحصیل بازنمیدارند).
کارهای نامتعارف کودکان مانند کار در کارخانه، معدن، روسپیگری، کشاورزی، داشتن کسب و کار شخصی (مانند فروش غذا)، استفاده نظامی از کودکان است. آمارهای سازمان جهانی کار حاکی از آن است که سالانه ۲۵۰ میلیون کودک ۵ تا ۱۴ ساله در جهان محروم از کودکی میشوند. طبق این آمار ۱۲۰ میلیون نفر از آنها وارد بازار کار شده و مشغول به کار تمام وقت هستند. ۶۱ درصد این کودکان در آسیا، ۳۲ درصد در آفریقا و ۷ درصد در آمریکای لاتین زندگی میکنند.
آمار در ایران نشان میدهد که در تاریخ ۲۲ خرداد ۱۳۹۸، تنها در تهران ۱۴ هزار زبالهگرد وجود دارد که یک سوم آنها یعنی ۴ هزار و ۷۰۰ نفر کودک هستند. در سال ۱۳۹۶ بیش از ۳۳۶ هزار کودک پسر و ۷۴ هزار کودک دختر بین سنین ۱۰ تا ۱۷ سال مشغول کار بوده و ۸۹ هزار کودک دنبال کار بودهاند. یعنی نسبت به سال ۹۵ و ۹۶ به ترتیب ۶٪ و ۹٫۶٪ افزایش داشته است. بر همین اساس تعداد کودکان بیسواد ۲۵۱ هزار کودک و تعداد کودکانی که ترک تحصیل کردهاند ۱٫۶۸ میلیون کودک میباشد.
مطابق ماده ۷۹ قانون کار ایران، اشتغال به کار کودکان زیر ۱۵ سال ممنوع است و در صورتی که کارفرمایی افراد زیر ۱۵سال را به خدمت بگیرد، متخلف شمرده و مشمول مجازات از جریمه نقدی و حبس تا پلمپ کارخانه و ابطال پروانه کار میشود.
در سال 2002روز جهانی مبارزه با کار کودکان به تصویب رسیده است که برای افزایش آگاهی و فعالیت در زمینه جلوگیری کار کودکان از سوی سازمان بینالمللی کار پیشنهاد شده است. روز جهانی مبارزه با کار کودکان هر ساله در ۱۲ ژوئن (۲۲ خرداد) بزرگ داشته میشود و هدف آن جلوگیری از کار کودکان به هر شکلی است.
در ایران جمعیت دفاع از کودکان کار و خیابان در سال 1382 به منظور حمایت از کودکان کار تاسیس شده است. هدفهای این انجمن «توانمندسازی کودکان کار و خیابان» و «آشنا کردن جامعه با معضل کودکان کار» بوده و مطابق اساسنامه آن، محور فعالیتهای انجمن آموزش و حمایت از کودکان کار و تمام کودکانی است که به هر علت از آموزش و حمایتهای اجتماعی محروم هستند میباشد. شعار این سازمان، نه به کارکودکان، آری به آموزش با کیفیت و رایگان میباشد.
کودک خیابانی که یک نوع ناهنجاری اجتماعی میباشد بر اساس ماده یک پیمان نامه حقوق کودک، به افرادی اطلاق میشود که زیر ۱۸ سال میباشند، در خیابان زندگی و کار میکنند، خانواده ندارند یا امکان دسترسی به خانواده برخی از آنها وجود ندارد و بازگشت آنها نیز به خانواده امکان دارد و خانواده نیز منتظر بازگشت آنها است و همینطور کودکانی که خانواده منتظر آنان نمیباشد.
مطابق تعریف سازمان جهانی بهداشت (WHO) هرگونه بدرفتاری فیزیکی و یا عاطفی، سواستفاده جنسی، غفلت یا رفتار همراه با بیتوجهی یا استثمار تجاری یا سایر انواع استثمار، که منجر به آسیب واقعی یا احتمالی به سلامت، بقا، رشد یا کرامت کودک در زمینه روابط یا مسئولیت، اعتماد یا قدرت شود، کودک آزاری خوانده میشود.
مصادیق مختلفی برای کودک آزاری وجود دارد. دریک تقسیم بندی آزار روانی، آزار جسمی، غفلت و بی توجهی و آزار جنسی منجر به اطلاق برچسب کودک آزاری میگردد. ممانعت از حاضر شدن در کلاس درس، محروم کردن او از غذا، حبس در مکانهای ترسناک مانند: حمام یا زیرزمین، تنبیه بدنی و تجاوز جنسی به کودک، قرار دادن کودک در محروم کردن کودکان از بازی و تفریح، تنها گذاشتن کودک در منزل، اخراج از منزل و طرد کودک، اجازه گریه نداشتن و کنترل احساسات کودک، عدم ارتباط چشمی و گوش ندادن به کودک، مسخره کردن و ایجاد حس حقارت در کودک، طرد و آزار کودک با جنسیت غیر دلخواه، سرزنش و ملامت کودک در حضور دیگران، نداشتن لباس، کفش و پوشش کافی، تکرر مشکلاتی مانند شپش سر یا جرب، عدم رشد کافی متناسب با سن، بوی بد یا کثیف بودن کودک، به توجهی به بهداشت، تغذیه و پوشاک کودک، بهرهکشی و توقعات نامعقول از کودک، استفاده از کودک برای تحریک جنسی بزرگسالان، محروم نمودن کودک از محبت و آغوش گرم، استفاده نادرست از داروهای خوابآور برای کودک، مشاجرات خانوادگی در حضور کودک، استفاده از الکل و مواد مخدر در حضور کودک، کتک زدن و تنبیه جسمی کودک همگی مصادیقی از کودک آزاری شمرده میشود.
درکشورهای مختلف قوانین سختگیرانه و سنگینی در رابطه با کودک آزاری وجود دارد. در ایران طبق ماده ۱۱ «لایحه حمایت از کودکان و نوجوانان» هر کس مرتکب قتل عمد یا ضرب و جرح عمدی کودک یا نوجوان شود و به هر علتی قصاص نشود، علاوه بر پرداخت دیه طبق مقررات، حسب مورد به بیش از دو سوم حداکثر مجازات مقرر قانونی محکوم خواهد شد.
در المان، سوئد، فرانسه و اسپانیا عقیم شدن با استفاده از دارو در انتظار فرد کودک آزار با بیش از 25 سال سن است. همچنین کودک آزاری در ایالات متحده آمریکا جرمی بسیار جدی محسوب میشود و دادگاه میتواند برای مجرمان از احکام تعلیقی تا حبس ابد مجازات تعیین کند.
کودک همسری یکی از پدیده هایی است که درسال های اخیر رواج بیشتری یافته و داد حامیان حقوق کودک را درآورده است. این مسئله بسیاری از حقوق کودکان را به مخاطره میاندازد و تعداد زیادی از کودکان را از حقوق خود محروم مینماید. ازدواج کودکان یا کودک همسری نوعی ازدواج است که فرد پیش از رسیدن به 18 سالگی وارد زندگی زناشویی میشود. شایعترین نوع این ازدواج که به صورت رسمی و غیر رسمی برقرار میشود، ازدواج دختران کم سن با مردانی است که به صورت غیر متعارف از آنها بزرگتر هستند. به عبارت دیگر اغلب کودک همسری به کودکان دختری اطلاق میشود که با مردان بزرگسال به خاطر اجبار حاصل از سنت های قومی یا مشکلات اقتصادی خانواده، ازدواج میکنند.
قوانین کشورهای مختلف ازدواج زود هنگام را با رضایت والدین یا در موارد خاصی همچون بارداری نوجوانان مجاز میدانند. در سطح اتحادیه اروپا و سطح بینالمللی، ازدواج کودکان یکی از اشکال ازدواج اجباری به شمار میرود و مصداق نقض حقوق بشر و نمونهای از خشونت جنسیتی است.
در ایران طبق ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی ایران، ازدواج کودکان با اجازه والدین و مجوز دادگاه امکانپذیر است. همچنین مطابق این ماده نکاح دختران قبل از رسیدن به سن ۱۵ سال تمام و نکاح پسران قبل از رسیدن به سن ۱۸ سال تمام ممنوع است. با این حال در مواردی که مصالحی اقتضاء کند با پیشنهاد مدعیالعموم و تصویب محکمه ممکن است استثناء معافیت از شرط سن اعطاء شود ولی در هر حال این معافیت نمیتواند به مونث ها داده شود که کمتر از ۱۳ سال تمام و به مذکرانی شامل گردد که کمتر از ۱۵ سال تمام دارند.
ازدواج در کودکی بر پسران و دختران تأثیرات منفی میگذارد. هرچند قریب به اتفاق آنهایی که صدمه میبینند دختراناند. بنابراین تلاش، اگاهی و فرهنگ سازی بیشتری را میطلبد.
اوتیسم در لغت به معنی یعنی خودگرایی و عدم توجه به محیط اطراف میباشد. اوتیسم (Autism) یا درخودماندگی، نوعی اختلال رشدی در روابط اجتماعی است که منجر به بروز رفتارهای ارتباطی و کلامی غیرطبیعی میشود. این بیماری که دلیل اصلی آن هنوز بردانشمندان و پزشکان واضح نیست در کودکان پسر شایعتر از دختران بوده و علائم آن قبل از سه سالگی آشکار میشود. این اختلال بر رشد طبیعی مغز در حیطه تعاملات اجتماعی و مهارتهای ارتباطی تأثیر میگذارد. کسانی که این اختلال را دارند اوتیستیک یا درخودمانده نامیده میشوند. این افراد اغلب در ارتباطات کلامی و غیر کلامی، تعاملات اجتماعی و فعالیتهای مربوط به بازی، ارتباط با دیگران و دنیای خارج دچار مشکل میشوند.
برخی از افراد مبتلا به اوتیسم نیز رفتارهایی مانند: پرخاشگری، حرکات تکراری (دست زدن، پریدن) و پاسخ های غیرمعمول به افراد، حساسیت های غیرمعمول در حواس پنجگانه، دلبستگی به اشیاء یا مقاومت در مقابل تغییر از خود نشان میدهند.
اختلال طیف اوتیسم ASD همچنین شامل سندرم آسپرگر و PDD_NOS میشود که علایم و نشانه های خفیف تری دارند. بررسی ها نشان میدهد از هر ۶۰ تا ۷۰ تولد زنده در دنیا، یک نفر مبتلا به اوتیسم بدنیا میآید. آمار حاکی از آن است که بیش از ۲ میلیون نفر در ایران مبتلا به اوتیسم هستند و در تهران ۷۰۰ دانش آموز در 5 مدرسه که شامل ۱مدرسه دخترانه و ۴ مدرسه پسرانه مشغول تحصیل وجود دارد.
در طی ۲ و۳ سالگی، کودکان اوتیسمی کمتر از سایر همسالان صداسازی به صورت منفرد و تکراری، همخوان، کلمه و مجموعه کلمات دارند. به منظور اوتیسم مکانیزم خاصی مدنظر قرار نمیگیرد، بلکه رفتار افراد ملاک تشخیص این اختلال خواهد بود. جهت تشخیص بیماری اوتیسم وجود حداقل 6 مورد از نشانه های زیر الزامی است.
اختلال در برقراری تماسها و رفتارهای غیر کلامی متعدّد، مانند تماس چشمی، حالت چهره، وضع بدنی و حرکتها به منظور تنظیم تعاملهای اجتماعی، ناتوانی در ایجاد روابط با همسالان، عدم تمایل به تقسیم کردن شادیها، رغبت ها یا موفقیّت های خود با دیگران ، فقدان تقابل هیجانی یا اجتماعی، اختلال ارتباطی مانند: تأخیر یا فقدان کامل تحوّل زبان گفتاری، استفاده قالبی و تکراری از زبان یا وجود زبان غیرمعمولی، فقدان بازیهای تخیّلی (وانمود کردن) متنوّع و ارتجالی یا بازی های تقلیدی اجتماعی.
از نشانه های شایع افراد اوتیستیک محدود، تکراری یا قالبی بودن رفتارها، رغبت ها و فعالیت ها مانند: دل مشغولی متمرکز بر یک یا چند کانون رغبت یکنواخت و محدود، چسبندگی ظاهراً انعطاف ناپذیر به عادت ها، دل مشغولی دائم نسبت به برخی از اجزای اشیا و اطوارگریهای حرکتی قالبی و تکراری، رفتارهای کلیشهای (stereotypy) این رفتارها شامل رفتارهای تکراری مثل حرکات پرزدن با دست، صداسازی، چرخش سر و تکان دادن بدن، رفتارهای اجباری (compulsive)، مانند مرتب کردن اشیا در یک مسیر مشخص، یکسانسازی (sameness) مقاومت در برابر تغییر مانند: مقاومت در مقابل جابه جا کردن اثاثیه منزل یا سرپیچی از تغییر وضعیت موجود سرپیچی و خودآزاری (self-injury) شامل رفتارهای آزاردهنده مانند: ضربه به چشم یا سیخونک به پوست یا ضربه به دست (با شی نوک تیز) و یا ضربه به سر.
واقعیت این اسن که درمان قطعی برای اوتیسم وجود ندارد. کودکان مبتلا به اوتیسم باید تحت اقدامات توانبخشی نظیر کاردرمانی و گفتاردرمانی قرار بگیرند. آنان همچنین باید زیر نظر متخصص روانپزشکی اطفال و متخصص مغز و اعصاب اطفال باشند.
دنیای کودکی در عین سادگی، پیچیدگی های خاص خود را دارد. یک کودک مانند یک دستگاه کپی برداری دقیق، هر آنچه که میبیند تقلید میکند. اکنون اگر رفتارها و معضلات اجتماعی متعددی میبینیم که خاطر ما را مکدر میکند بهتر است ریشه ان را در کودکی و تربیت دوران کودکی افراد بیابیم. اگر نمیخواهیم، کودکانی نابهنجار داشته باشیم، اگر دوست داریم فرزندانی مفید و مایه افتخار داشته باشیم بهتر است بیش از پیش به نیازهای آنان توجه کنیم. این دوره مهم زندگی را بشناسیم، نیازهای آن را درک کنیم و با آگاهی کامل به پرورش فرزندانمان بپردازیم.
دفتر تبلیغات
تهران- فلکه دوم تهرانپارس خ جشنواره، بین خیابان سجده ای و چهارراه سیدالشهدا- پلاک ۱۲۹ طبقه اول واحد ۲
شماره تماس: 02176703238 - 09193762158